Bình giảng tác phẩm Sóng của Xuân Quỳnh
Thời gian vẫn cứ trôi, bốn mùa luôn luân chuyển. Con người ta sinh ra rồi cũng sẽ đi vào cõi vĩnh hằng và chỉ còn lại trên thế giới trường cứu này những gì là cái đẹp. Phải chăng vì thế mà trước khi chết vua Phổ cầm tay Mozart và nói: ''Ngươi tượng trưng cho cái đẹp, ta tượng trưng cho sự sắp đặt của loài người. 11 thế, biết đâu sau khi ta chết, hậu thế sẽ quên ta đi và nhắc nhở tới người.” Quả đúng như vậy, là cái đẹp người đời luôn ca ngợi và truyền tụng. Đến với một bài thơ hay là đến với thế giới của cái đẹp. Vì vậy, người yêu thơ từ trong tiềm thức của mình làm sao không nhớ không yêu bài thơ Sóng của nữ sĩ Xuân Quỳnh.
Bài thơ ra đời những năm 1967 nhân một chuyến công tác vào tuyến lửa, Xuân Quỳnh đứng trước biển Diêm Điền. Sóng biển vô hạn vô hồi đã khuấy động tâm hồn đang yêu của Xuân Quỳnh và nhà thơ đã viết rất thành công thi phẩm này. Nó được xem như linh hồn của tập Hoa dọc chiến hào xuất bản năm 1968 và đã được đưa vào chương trình giảng dạy như một kiệt tác của nữ sĩ Xuân Quỳnh nói riêng, của thơ ca thời kì “Lửa cháy” nói chung. Thành công của Xuân Quỳnh trong bài thơ này là nhà thơ đã mượn hình tượng sóng để thể hiện nỗi lòng của người con gái trước biển lớn tình yêu của mình. Phải nói rằng hình ảnh nào cũng sâu xa, thi vị. Nhưng nếu chọn một khổ thơ hay hơn cả, hẳn không ít người sẽ chọn đoạn diễn tả sóng và nỗi nhớ. Giản dị thôi, đơn sơ thôi! Nhưng dường như nó lại là đoạn xuất thần của ngòi bút Xuân Quỳnh:
Con sóng dưới lòng sâu
Con sóng trên mặt nước
Ôi con sóng nhớ bờ
Ngày đêm không ngủ được
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức.
Cần phải khẳng định rằng bài thơ Sóng Xuân Quỳnh viết khá đều tay, khó có thể chọn ra một đoạn thơ đặc sắc vì thơ là tiếng lòng. Ta có cảm giác Xuân Quỳnh không làm thơ mà nữ sĩ đang trải lòng mình trên trang viết, đang giãi bày tình yêu của mình trên từng trang viết bởi Lê Quý Đôn đã từng nói: Thơ phát khởi từ trong lòng người ta. Còn Ngô Thì Nhậm cho rằng: Hãy xúc động hồn thơ cho ngọn bút có thần. Thần của bài thơ Sóng nằm ngay ở độ chân thực khi Xuân Quỳnh giãi bày tình yêu của mình trên từng trang viết. Sự rung động của thơ ca bao giờ cũng được đo bằng nhịp đập của con tim. Sóng của Xuân Quỳnh tác động vào xúc cảm nhiều hơn là lý trí bởi:
Trái tim yêu có những điều thắp sáng
Lí trí mù khi đứng trước tim yêu.
(Thắp sáng tim yêu - Mai Kì Phương)
Chính vì lẽ đó, đến khổ thơ thứ năm, Xuân Quỳnh đã phá lệ thơ. Tám khổ thơ của thi phẩm đều có bốn câu thơ, duy nhất khổ năm nữ sĩ viết sáu câu thơ để khẳng định nỗi nhớ của người con gái đang yêu.
Đến với bài thơ Sóng nói chung và khổ thơ bình giảng nói riêng, ta thấy như đang được đứng trước biển vô hạn, vô hồi, đứng trước một đại dương mênh mông. Nó giăng mắc vào trong tâm hồn những con người biết sống vì tình yêu. Nó đến với chúng ta đầu tiên là bằng âm thanh của tiếng sóng. Âm thanh ấy cũng chính là âm điệu của bài thơ. Mồi bài thơ hay thường tác động đầu tiên đến với độc giả là nhờ âm điệu. Khi nội dung ta còn chưa biết rõ, âm điệu của bài thơ đã xâm nhập hồn ta tự bao giờ. Sóng của Xuân Quỳnh có một âm điệu rất đẹp: khi trầm khi bổng, khi thăng khi giáng, lúc thì dồn dập khi thì mênh mang. Có được âm điệu đặc biệt này bởi Xuân Quỳnh sử dụng rất thành công thể thơ ngũ ngôn liên hoàn. Đây là một thể thơ giàu nhạc điệu, giàu vần điệu nhưng rất khó sử dụng. Nếu khéo biến hóa, biến tấu, độc giả rất dễ dàng nảy nhịp cho bài thơ bời đã có câu thi trung hữu nhạc. Ta đã từng bắt gặp rất nhiều bài thơ được chuyển thẳng thành những ca từ, ca khúc ví như bài thơ Thuyền và biển của Xuân Quỳnh:
Chỉ có thuyền mới hiểu
Biển mênh mông nhường nào
Chi có biến mới biết
Thuyền đi đâu về đâu.
Người yêu thơ cũng không thể quên được Mùa xuân nho nhỏ của Thanh Hải. Dù được viết trong ngày cuối đời nhưng với thể thơ năm chữ, bài thơ đã thể hiện sự hồn nhiên vui vẻ, nhịp sống trẻ trong tâm hồn của nhà thơ khi ông ước mình được trở thành một mùa xuân nho nhỏ lặng lẽ dâng cho đời. Trở lại với bài thơ Sóng, một lần nữa Xuân Quỳnh lại triệt để khai thác lợi thế của thể thơ ngũ ngôn liên hoàn. Ở khổ thơ thứ năm này, nữ sĩ Xuân Quỳnh đã nảy nhịp khá linh hoạt. Hai câu thơ đầu nữ sĩ nảy nhịp theo thể 2/3:
Con sóng/ dưới lòng sâu Con sóng/ trên mặt nước.
Ở những câu thơ sau, nhịp thơ hoàn toàn thay đổi. Nó có thể là 1/4, khi lại trở thành 2/3 hoặc cũng có thể là 3/2:
Ôi/ con sóng nhớ bờ Ngày đêm/ không ngủ được Lòng em/ nhớ đến anh Cả trong mơ/ còn thức.
Chính cách ngắt nhịp đột ngột này đã tạo nên âm điệu rất đẹp cho bài thơ. Thế là hình tượng sóng dần dần lộ mình ra, ló mình ra qua âm thanh của tiếng sóng. Vì vậy, đến với khổ thơ bình giảng, sẽ thật là thiếu sót nếu không đến với âm thanh của tiếng sóng vì âm điệu ấy, âm thanh ấy là phương tiện truyền tải sóng đến với tâm hồn của người yêu thơ.
Để có được âm điệu này, Xuân Quỳnh đã tổ chức ngôn ngữ của khổ thơ theo nghệ thuật tương xứng, vẫn biết rằng nghệ thuật chỉ làm nên câu thơ còn trái tim là người nghệ sĩ. Mặc dù vậy, việc thể hiện tiếng nói của trái tim là vô cùng quan trọng. Chẳng thế mà Bạch Cư Dị đã từng nói:
Lời là gốc
Ý là cành
Thanh là hoa
Nghĩa là quả.
Thơ ca là nghệ thuật của ngôn từ. Chính nghệ thuật đã đem lại cho thơ ca trở thành lĩnh vực của một sự độc đáo. Nó là một nốt thơ tươi xanh trong dàn đồng ca chung của thời kì Lửa cháy. Sự tương xứng ở đây có thể là sự tương xứng giữa vế câu với vế câu: trong mơ tương xứng với còn thức. Đó còn là sự tương xứng giữa các cặp câu với nhau: Con sóng dưới lòng sâu tương xứng với Con sóng trên mặt nước. Nghệ thuật tương xứng ấy đã tạo ra sự hô ứng, luyến láy, đuổi bắt. Nó gây cho ta cảm giác đến với “sóng” như đang đứng trước đại dương.
Mỗi một khổ thơ là một đợt sóng. Trong mỗi đợt sóng có trăm ngàn con sóng nhỏ gối lên nhau, đuổi bắt, đều có chung một khát vọng đó là hướng về bờ anh thể hiện rõ nhất điều này ta phải kể đến hai câu thơ:
Ôi con sóng nhớ bờ
Ngày đêm không ngủ được
Nhìn vào trong đại dương mênh mông, Xuân Quỳnh phát hiện ở trong lòng biển thăm thẳm kia luôn có hai con sóng. Có con sóng nổi lên trên mặt nước, có con sóng vỗ ngầm trong lòng nước:
Con sóng dưới lòng sâu
Con sóng trên mặt nước.
Đây là lý do Xuân Quỳnh ví sóng là trái tim của biển. Biển không có sóng nghĩa là biển chết. Khi ấy, loài người không yêu nhau, thơ tinh trên thế gian này không còn nữa. Từ hai con sóng này, Xuân Quỳnh đã liên tưởng đến nỗi nhớ của người con gái khi yêu. Khi yêu, nỗi nhớ là đời sông thường trực, canh cánh trong tâm hồn, trái tim của những người đang yêu. Khi yêu trong tâm hồn người con gái có nhiều nỗi nhớ. Có nỗi nhớ cồn cào không thể che giấu được. Xuân Quỳnh ví đó như con sóng nổi lên trên mặt đại dương mênh mông. Có những nỗi nhớ người con gái cố dìm sâu, vùi sâu ở trong lòng mình bởi nỗi nhớ là đời sống thường trực trong tâm hồn những người đang yêu. Nhà thơ của hương đồng gió nội đã hơn một lần viết trong Tương tư:
Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông
Một người chín nhớ mười mong một người.
Yêu và nhớ trong trường hợp này đồng nhất với nhau bởi một trái tim đang yêu là một tâm hồn đang nhớ. Khi một tâm hôn ngừng nhớ, trái tim ấy ngừng yêu tự bao giờ. Với một tiền đề vững chắc như vậy, từ trong sâu thẳm tâm hồn, Xuân Quỳnh xuất thần hai câu thơ đẹp nhất của bài thơ Sóng được xem như linh hồn, như trái tim của cả thi phẩm:
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức.
Câu thơ như một con sóng đi xuyên qua cả hai cõi: cõi thực và cõi mộng. Nó xóa đi mọi ranh giới trên thế gian này. Nó xóa đi mọi ranh giới giữa ngày đêm, hư thực và chỉ còn tồn tại trên thế giới trường cửu này đó là nỗi nhớ của người con gái đến với người mình yêu. Vì vậy, khi yêu nhau, người ta muốn tận hưởng từng khoảnh khắc, phút giây hạnh phúc bên nhau. Chỉ cần chợp mắt thôi thì khoảnh khắc ấy tuột khỏi tầm tay của mình. Thế là Xuân Quỳnh thức ngay cả trong cõi thực, thức ngay cả trong cõi mộng. Chính điều này làm ta liên tưởng tới tứ thơ:
Trong anh đêm ngày sao lẫn lộn
Vui buồn cười khóc tình trong mơ
Thức ngũ chập chờn cơn ác mộng
Hư thực liêu trai mảnh trăng thề.
(Mảnh trăng thề- Nguyễn Khổng Minh)
Đây là những lúc được xem như tâm trạng từ thức của một trái tim đang yêu. Ở đây, rõ ràng Xuân Quỳnh cứ sống, cứ yêu mà không hề vội vã, không hề vội vàng như nhà thơ Xuân Diệu bởi Xuân Quỳnh hiểu hơn ai hết:
Em cứ yêu cứ mặc cho ngày mai
Tình không tuổi sao còn sợ non già.
(Vẫn mãi yêu)
Như vậy, Xuân Quỳnh đã trở về với chính lòng mình. Có lẽ trái tim đang yêu đã thể hiện rất rõ một bản lĩnh, một phong cách rất Xuân Quỳnh. Nó hơn một lần bộc bạch trong Tự hát:
Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt đời thường ai chẳng có
vẫn ngừng đập khi cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi.
Có lẽ với một con người biết sống vì yêu thì lúc chết đi rồi vẫn sống cho người mình yêu. Điều này chỉ có thể có ở những câu thơ đẹp như câu thơ của nữ sĩ Xuân Quỳnh.
Như vậy rõ ràng, xuyên suốt bài thơ là chân dung của người con gái đang yêu. Cái nhịp thơ buồn bã, hồn nhiên nhưng lại thể hiện khá thành thực một tâm hồn đang yêu, một trái tim đang yêu. Cần phải khẳng định lại một lần nữa Sóng của Xuân Quỳnh ra đời năm 1967. Đây là lúc cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước đang đi vào cao trào,... Thanh niên ngày ấy đã bước vào thơ Tố Hữu:
Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước
Mà lòng phơi phới dậy tương lai.
Biết bao nhiêu cuộc chia ly chói ngời sắc đỏ, cuộc chia ly màu đỏ xuất hiện thì Sóng của Xuân Quỳnh như một thách thức trước bom đạn trong chiến tranh. Sóng của Xuân Quỳnh muốn khẳng định sức sống bền bỉ dẻo dai của con người Việt Nam như một sợi chỉ xanh óng ánh xuyên qua bao nhiêu năm tháng. Bom đạn không thể tiêu diệt, không thể chặt đứt được tình yêu trong tâm hồn của con người Việt Nam. Họ vẫn cứ yêu, vẫn hi vọng, vẫn chờ đợi dưới làn mưa bom bão đạn và Sóng của Xuân Quỳnh còn giăng mắc, còn ngự trị mãi trong tâm hồn của mỗi con người biết sống vì tình yêu lớn.
Đọc xong đoạn thơ, gấp lại trang sách đã lâu nhưng những vần thơ với tình yêu rất dữ dội trong tâm hồn của người con gái vẫn còn giăng mắc mãi trong tâm hồn của mỗi con người biết sống vì tình yêu. Nói về vẻ đẹp của thơ ca nghệ thuật, có nhà thơ đã viết:
Khi ta còn trẻ thơ là người mẹ
Ta lớn lên rồi thơ là bạn là người yêu
Chăm sóc tuổi già thơ là con gái
Lúc chết đi rồi kỷ niệm hóa lưu thơ.
Có lẽ với hình tượng những con sóng vô cùng chân thực sống động đã lưu lại trong hồn ta một khoảng lặng để thổn thức về con tim yêu đương đang đong đầy khát khao nồng cháy. Sóng của Xuân Quỳnh thực sự là một bài thơ như thế.
