Bài tập: Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa dưới triều Nguyễn (Nửa đầu thế kỉ XIX)

Sau khi lên ngôi vua, công việc đầu tiên mà Nguyễn Ánh tập trung giải quyết là thiết lập một hệ thống cai trị từ trung ương đến địa phương. Chính quyền Trung ương quản lý trực tiếp từ Thanh Hóa đến Bình Thuận. Còn lại hai khu tự trị Tổng trấn có toàn quyền. Đây cũng là giải pháp tình thế của vua Gia Long trong bối cảnh lúc đầu mới lên ngôi.

Chính sách ngoại giao của triều Nguyễn ở nửa đầu thế kỉ XIX đối với các nước Chân Lạp và Lào là sử dụng lực lượng quân sự bắt họ phải thần phục. Khác với chính sách đối ngoại với nhà Thanh là phục tùng.

Nhà Nguyễn chủ trương độc tôn Nho giáo, hạn chế hoạt động của các tôn giáo khác, đặc biệt là Thiên Chúa Giáo.

Tác phẩm lịch sử nổi tiếng được Phan Huy Chú viết có tên là: Lịch triều hiến chương loại chí.

- Thời Gia Long chia nước ta làm 3 vùng: Bắc Thành, Gia Định Thành và các Trực doanh (Trung Bộ) do triều đình trực tiếp cai quản.

Năm 1831 – 1832, vua Minh Mạng quyết định bỏ Bắc thành và Gia Định thành, chia cả nước làm 30 tỉnh và 1 phủ Thừa Thiên. Mỗi tỉnh đều có Tổng đốc, Tuần phủ cai quản cùng hai ti, hoạt động theo sự điều hành của triều đình. Các phủ, huyện, châu, tổng, xã vẫn giữ như cũ.

Dưới triều vua Gia Long, một bộ luật mới được ban hành đó là Hoàng Việt luật lệ (còn gọi là Hoàng triều luật lệ hay Luật Gia Long) – gồm gần 400 điều, quy định chặt chẽ việc bảo vệ nhà nước và các tôn ti trật tự phong kiến.

Dưới triều Nguyễn, ban đầu quan lại được tuyển chọn từ những người trước đây theo Nguyễn Ánh; về sau, giáo dục khoa cử trở thành nguồn tuyển chọn chính.

Để mở rộng diện tích ruộng đất công, nhà Nguyễn đã khuyến khích nhân dân khai hoang bằng nhiều hình thức hoặc do dân tự động tổ chức hoặc do nhà nước góp vốn ban đầu cho dân mua sắm nông cụ, trâu bò, mở thêm nhiều đồn điền.

Trong thủ công nghiệp nhà nước, thợ quan xưởng đã chế tạo được một số máy móc đơn giản, đặc biệt là đóng được tàu thủy chạy bằng hơi nước. Đây là một thành tựu quan trọng trong công nghiệp cơ khí dưới triều Nguyễn.

Dưới triều Nguyễn, tuy một số làng nghề thủ công chịu sự quản chế của nhà nước nhưng vẫn xuất hiện một nghề mới: in tranh dân gian.

Việc buôn bán trong nước dưới triều Nguyễn phát triển chậm chạp và mang tính địa phương. Thuyền buôn đi xa bị đánh thuế nhiều lần, hơn nữa, nhà nước hằng năm còn trưng dụng một số thuyền của tư nhân để chuyên chở.

Ngay từ năm 1804, nhà Nguyễn đã ban hành chính sách quân điền nhưng ruộng đất công chỉ còn 20% tổng diện tích ruộng đất. Hơn nữa, theo chính sách này, việc chia ruộng phải ưu tiên cho quan lại, quý tộc và binh lính => Thực chất chính sách quân điền nhà Nguyễn nhằm cấp ruộng đất cho quan lại, quý tộc và binh lính.

Nhà nước Nguyễn thực hiện chính sách chú trọng nông nghiệp. Đặc biệt là chính sách khai hoang được nhà nước khuyến khích mở rộng bằng nhiều hình thức và mang lại hiệu quả hơn cả.

Cụ thể, năm 1828, Nguyễn Công Trứ được cử làm Doanh điền sứ. Ông chiêu mộ dân lưu vong khai phá miền ven biển, lập nên các huyện Tiền Hải (Thái Hình) và Kim Sơn (Ninh Bình). Hàng trăm đồn điền được thành lập rải rác ở các tỉnh Nam Kì. Việc khai hoang đã tăng thêm diện tích canh tác mặc dù tình trạng ruộng đất bỏ hoang vẫn còn nhiều, vì nông dân bị địa chủ, cường hào cướp mất ruộng đất, phải lưu vong.

Bộ máy nhà nước thời Lê sơ, đặc biệt là từ cải cách hành chính của vua Lê Thánh Tông được hoàn chỉnh và chặt chẽ so với các triều đại trước.  

- Triều đình có đầy đủ các bộ, tự, các khoa và các cơ quan chuyên môn. Hệ thống thanh tra giám sát giám sát được tăg cường từ triểu đình đến địa phương

- Các đơn vị hành chính và bộ máy chính quyền cấp xã được tổ chức chặt chẽ.

=> Thời kì đầu, nhà Nguyễn tổ chức chính quyền trung ương theo mô hình thời Lê với sự gia tăng quyền lực của nhà vua, hình thành bộ máy nhà nước quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền ở mức độ cao.

Dưới triều Nguyễn, chế độ lương bổng cho quan lại được quy định nhưng không có phần ruộng đất. Bởi vì lương chia cho quan lại bằng ruộng đất sẽ được lấy từ ruộng đất công. Trong khi đó, ruộng đất công chỉ chiếm 20% tổng diện tích => Nếu phát lương bổ bằng ruộng đất thì khó có thể đủ => Triều Nguyễn đã thay đổi chế độ lương bổng cho quan lại cho phù hợp với tình hình thực tế.

Vì nhà nước giữ độc quyền về ngoại thương, hạn chế thương nhân nước ngoài vào buôn bán:

- Thuyền bè của các nước láng giềng phía Nam chỉ được vào một số cảng ở Gia Định.

- Thuyền buôn các nước Anh, Pháp chỉ được vào cảng Đà Nẵng, bị khám xét nghiêm ngặt.

=> Các đô thị như Hội An, Phố Hiến, Thanh Hà đều tàn lụi.

Trong quá trình bôn ba cực khổ chạy trốn quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh được sự giúp đỡ của Bá Đa Lộc (một giám mục người Pháp). Chình vì thế, mặc dù đã biết rõ âm mưu xâm lược của Pháp thông qua quá trình truyền đạo Thiên Chúa nhưng khi mới thành lập triều Nguyễn, vua Gia Long vẫn đề một số người Pháp được làm quan trong triều đình, thi hành chính sách tương đối mở cửa với Pháp và đạo Thiên Chúa. Đến thời vua Minh Mệnh, chính sách cấm đạo giết đạo mới được thực hiện triệt để hơn.

* Nhận xét về tổ chức bộ máy nhà nước dưới triều Nguyễn:

- Lần đầu tiên trong lịch sử, một triều đại phong kiến cai quản một lãnh thổ rộng lớn thống nhất như ngày nay.

- Nhà Nguyễn thành lập vào lúc chế độ phong kiến Việt Nam đã bước vào giai đoạn suy vong.

- Trên thế giới chủ nghĩa tư bản đang phát triển, đẩy mạnh nhòm ngó, xâm lược thuộc địa, một số nước đã bị xâm lược.

=> Nhìn chung bộ máy Nhà nước thời Nguyễn giống thời Lê sơ, có cải cách chút ít. Song những cải cách của nhà Nguyễn nhằm tập trung quyền hành vào tay vua. Vì vậy nhà nước thời Nguyễn cũng chuyên chế như thời Lê sơ.

Nhà Nguyễn đã có những biện pháp phát triển nông nghiệp, song đó chỉ là những biện pháp truyền thống, lúc này không có hiệu quả cao. Nông nghiệp Việt Nam vẫn là một nền nông nghiệp thuần phong kiến, rất lạc hậu.