I. Tìm hiểu chung Mắc mưu Thị Hến
a. Đôi nét về thể loại tuồng
- Tuồng là thể loại văn học dân gian mang theo âm hưởng hùng tráng với những tấm gương nhân vật tận trung báo quốc, xả thân vì đại nghĩa, những bài học về lẽ ứng xử của con người giữa cái chung và cái riêng, giữa gia đình và Tổ quốc, chất bi hùng là một đặc trưng thẩm mỹ của nghệ thuật Tuồng.
- Theo nhiều học giả, tuồng xuất phát từ ca vũ dân tộc Việt Nam, song trong quá trình phát triển, tuồng đã tiếp nhận nhiều trình thức biểu diễn và hóa trang của Hí Kịch.Lối hát tuồng du nhập vào Việt Nam vào thời điểm nào chưa được minh xác.
- Lối diễn xuất của tuồng nặng tính ước lệ và trình thức, tức là loại sân khấu ước lệ, cách biểu diễn khuếch đại hơn sự thật ngoài đời để khán giả dễ cảm nhận.
- Mỗi loại nhân vật của tuồng lại có một lối diễn khác nhau, chính diện thường ngay thẳng, cương trực, đi đứng đàng hoàng, còn phản diện thì gian xảo, láo liên, uốn éo. Nhất nhất đều phân thành từng bộ riêng, không thể diễn bộ "trung" cho vai "nịnh".
- Ngôn ngữ ca ngâm thì dùng giọng thật to, thật cao và rõ. Điệu hát quan trọng nhất trong hát bội là "nói lối", tức là nói một lúc rồi hát, thường để mở đầu cho các khúc hát khác. "Nói lối" có hai giọng chính là "Xuân" và "Ai". "Xuân" là giọng hát vui tươi, còn "Ai" là bi thương, ảo não. Nói lối giọng Ai còn được gọi là "lối rịn". Ngoài ra còn có những "lối hằng", "lối hường", "lối giậm".
b. Xuất xứ
Văn bản được trích từ vở tuồng hài Nghêu, Sò, Ốc, Hến.
c. Bố cục: 2 phần
- Phần 1 (Từ đầu ... đến Nghêu chui xuống gầm phản, Đề Hầu vào): Cuộc trò chuyện giữa Nghêu và Thị Hến.
- Phần 2 (Tiếp theo ... đến Đề Hầu trốn, ông Huyện vào): Cuộc trò chuyện giữa Đề Hầu và Thị Hến.
- Phần 3 (Tiếp theo ... đến đánh đòn phát lạc): Huyện Trìa ve vãn Thị Hến.
- Phần 4 (Còn lại): Các nhân vật xuất hiện và một phen bẽ mặt.
d. Tóm tắt
Ba người Nghêu, Đề Hầu, huyện Trìa đều muốn có được Thị Hến. Trời tối Thị Hến hẹn Nghều đến đến nhà, nhưng Nghêu không biết được Thị Hến mời luôn cả hai người kia đến. Nghêu đến đầu tiên, khi đang ngồi ngồi tán tán tỉnh Thị Hến thì Đề Hầu gõ cửa vào khiến Nghêu phải chui vào gầm phản trốn. Khi Hầu Đề vào nhà chưa được ấm chỗ thì Huyện Trìa đến, Đề Hầu vội tìm chỗ trốn. Khi đủ cả ba người trong nhà, Thị Hến liền bày mưu để cho Nghêu từ gầm giường bò ra, Đề Hầu ngồi trong thúng chui ra. Tất cả cùng xuất đầu lộ diện và bị một phen bẽ mặt.
II. Giá trị nội dung và nghệ thuật Mắc mưu Thị Hến
a. Nội dung
Vở tuồng Mắc mưu Thị Hến đã thể hiện cái nhìn châm biếm với các nhân vật qua các hành động, ngôn ngữ. Tác giả phơi bày cho ta thấy những thói hư tật xấu, bộ mặt tham lam giả dối, hèn nhát với những dục vọng tầm thường của tầng lớp cường hào ác bá phong kiến. Còn đối với Hến - người đàn bà góa ta lại thấy trong cô có sự khao khát được hạnh phúc, được bảo vệ, Hến trẻ trung, thông minh có, xinh đẹp nhưng trong mắt mọi người nàng lại lẳng lơ, điêu ngoa. Tất cả đã được tác giả dân gian khắc họa đầy đủ diện mạo bức tranh làng quê phong kiến buổi suy tàn.
b. Nghệ thuật
- Có sự đan xen, phối hợp nhuần nhuyễn giữa nói và hát.
- Ngôn ngữ đa thanh, đa nghĩa.
- Cách nói ví von giàu tính tự sự trữ tình.
- Miêu tả nhân vật độc đáo.
