I. Diễn biến tâm trạng của Ra-ma
1. Cuộc gặp gỡ giữa Ra-ma và Xi-ta:
+ Xi-ta phải đứng trước mọi người trong cộng đồng như một bị cáo.
+ Ra-ma ngự trên ngôi như một vị thủ lĩnh, một viên quan tòa có quyền kết án.
=> Đây không phải là một cuộc đoàn tụ mừng rỡ đầy yêu thương giữa hai vợ chồng sau những ngày gian truân, xa cách; mà là một “phiên tòa” thật sự gay gắt và căng thẳng.
2. Tâm trạng của Ra-ma
- Ra-ma nói với tất cả mọi người để:
+ Khẳng định chiến thắng và tài nghệ của mình
+ Tuyên dương công trạng những người đã giúp đỡ mình – những người bạn hảo hán
=> Lời lẽ rành mạch, trịnh trọng, tự hào, lạnh lùng
=> Nói trước mọi người để thể hiện tính công khai của sử thi
- Xưng hô với Xi-ta: ta – phu nhân cao quý => cách xưng hô trịnh trọng, oai nghiêm của quân vương nhưng thiếu yêu thương, thân mật như lẽ thường.
- Nhấn mạnh mục đích chiến đấu:
+ “Kẻ nào bị quân thù lăng nhục mà không đem tài nghệ của mình ra để trả thù là kẻ tầm thường.”
+ “Ta làm điều đó vì nhân phẩm của ta, xóa bỏ vết ô nhục để bảo vệ uy tín và danh dự của dòng họ lừng lẫy tiếng tăm.”
=> Mục đích: không phải vì Xi-ta mà vì danh dự, phẩm giá và nghĩa vụ -> Ra-ma đúng là một hoàng tử, một quốc vương mẫu mực.
- Ra-ma còn bộc lộ nghi ngờ trinh tiết của Xi-ta vì:
+ “Nàng đã lưu lại lâu trong nhà một kẻ xa lạ”.
+ “Nàng bị quấy nhiễu trong vạt áo của Ra-va-na”.
+ “Đôi mắt tội lỗi...đã hau háu nhìn khắp người nàng”.
=> Đó là thái độ của một người ghen tuông, ích kỉ
- Ra-ma đã lăng nhục Xi-ta trước mặt mọi người, không nhận nàng làm vợ, ruồng rẫy và đuổi nàng:
+ “Ta không cần đến nàng nữa”.
+ “Nàng muốn đi đến đâu tùy ý”.
=> Buông ra những lời tàn nhẫn, gay gắt, xúc phạm Xi-ta thô bạo trước mặt mọi người.
- Vì uy tín, danh dự của gia đình, dòng họ quyền quý cao sang, vì vinh quang chiến thắng, vì niềm tự hào của cả cộng đồng,...tất cả không cho phép Ra-ma chấp nhận bất cứ một sự mờ ám nào có thể làm tổn hại đến danh dự.
- Đồng thời nó cũng thể hiện sự ghen tuông trong lòng chàng, đã làm cho một vị quân vương trở nên thiếu bình tĩnh và mất đi sự sáng suốt.
- Mặt khác: “Thấy người đẹp với gương mặt bông sen, với những cuộc tóc lượn sóng đứng trước mặt mình, lòng Ra-ma đau như dao cắt” => Sự mâu thuẫn trong một con người (với tư cách là một người chồng, Ra-ma cảm thấy đau đớn và thương xót vợ mình; nhưng trên cương vị là một vị hoàng tử của một đất nước thì Ra-ma coi trọng danh dự).
=> Ra-ma tuy là một vị thần nhưng vẫn mang những đặc điểm của con người trần tục: chàng yêu hết mình nhưng cũng ích kỉ, ghen tuông cực độ; có lúc oai phong lẫm liệt những cũng có lúc tầm thường, nhỏ nhen; có lúc cương quyết, rắn rỏi nhưng cũng có lúc mềm yếu. Bản chất thiện-ác; sáng-tối; tốt-xấu luôn luôn tương phản trong tính cách của Ra-ma.
- Khi Xi-ta bước lên giàn hỏa thiêu:
+ Ra-ma: câm lặng, không nói “mắt dán xuống đất, lúc đó nom chàng khủng khiếp như thần chết vậy.”
=> Một tâm lí phức tạp, giằng xé trong con người Ra-ma: một mặt là anh hùng, thủ lĩnh cao thượng; còn lại là một con người tầm thường, mềm yếu.
=> Hoàn cảnh của Ra-ma thật ngặt nghèo, đòi hỏi chàng phải có sự lựa chọn quyết liệt: tình yêu hay danh dự => chàng quyết định chọn danh dự
=> Như vậy, tác giả đã miêu tả một cách tinh tế, chân thực về thái độ ghen tuông, ngờ vực của Ra-ma – một vị thần thánh, một bậc quân vương, nhưng cũng có đủ mọi cung bậc tình cảm của một con người trần tục. Những nét tính cách đó đã làm cho Ra-ma dù là một nhân vật sử thi, nhưng vẫn không hề công thức, ước lệ mà tràn đầy tính sinh động, cụ thể, hấp dẫn.
II. Diễn biến tâm trạng của Xi-ta
- Hoàn cảnh: xa chồng + quỷ vương dụ dỗ
=> đấu tranh để giữ trinh tiết, lòng thủy chung.
=> Được giải cứu, nàng rất vui và hạnh phúc.
- Trước những lời buộc tội của Ra-ma, Xi-ta kinh ngạc, đau đớn, tủi nhục “như một cây leo bị vòi voi quật nát”
=> đau khổ đến tột cùng vì danh dự bị xúc phạm.
- Xi-ta dùng lời lẽ, đúng mực để thanh minh cho mình, đem tình yêu làm bằng chứng thuyết phục:
+ Xi-ta lên án hành vi ứng xử tầm thường và nhận thức kiểu đánh đồng thiếu suy xét và thiếu cơ sở của Ra-ma: “Cớ sao chàng lại...đâu có phải.”
+ Đem tư cách, danh dự để đảm bảo.
+ Khẳng định lòng chung thủy của mình và thái độ vô tình của Ra-ma.
+ Nhấn mạnh nguồn gốc bản thân: dòng họ cao quý và gợi lại lí do Ra-ma cưới mình vì tự nguyện và vì tình yêu.
=> Tâm trạng Xi-ta biến chuyển từ mừng rỡ đến ngạc nhiên, tin yêu đến thất vọng.
- Trong nỗi đau khổ tuyệt vọng Xi-ta đã trở nên mạnh mẽ, bình tĩnh và chín chắn hơn: hành động bước vào giàn thiêu thể hiện sự dứt khoát “nếu con...cho con”, cầu khẩn thần A-nhi chứng giám => thể hiện lòng chung thủy và sự trinh tiết của mình.
=> Xi-ta là mẫu người phụ nữ lí tưởng của thời đại. Tác giả đã khắc họa một Xi-ta trong sáng, chân thực, toàn vẹn, đáng ngưỡng mộ.
