Bài 12 : Đất và sinh quyển

Đất có cấu tạo gồm chất khoáng, chất hữu cơ, không khí và nước. Cấu tạo của đất không có ánh sáng.

Không khí trong đất được chứa trong các lỗ hổng của đất, là nhân tố quan trọng trong quá trình phong hoá đá, là điều kiện tất yếu cho sự tồn tại và phát triển của sinh vật trong đất. 

Không khí trong đất không thể hoà tan các chất dinh dưỡng có trong đất.

Trong một phẫu diện đất:

- Đất gồm tầng đất mặt và tầng tích tụ.

- Lớp vỏ phong hoá gồm tầng đất mặt, tầng tích tụ và tầng đá mẹ.

Vậy sự khác nhau giữa đất và lớp vỏ phong hoá là sự xuất hiện của tầng đá mẹ.

- Thổ nhưỡng là: lớp vật chất mỏng, vụn bở, bao phủ trên bề mặt các lục địa và đảo, được tạo thành do quá trình phong hóa các loại đá.

- Phẫu diện đất là: mặt thẳng đứng của đất, có các tầng đất khác nhau.

- Vỏ phong hoá là: sản phẩm phong hóa của đá gốc , nằm phía dưới lớp đất và trên cùng của tầng đá gốc.

Lớp vỏ phong hoá được hình thành do tác động của nhiều nhân tố từ môi trường: nhiệt độ, độ ẩm, lượng mưa, … Trong đó, nhiệt độ và lượng mưa là hai nhân tố chính ảnh hưởng tới quá trình phong hoá đất, hình thành nên lớp vỏ phong hoá.

Đá mẹ là nhân tố khởi đầu của quá trình hình thành đất. Cung cấp các khoáng vật cho đất, tạo nên tính chất vật lí, hóa học của đất.

Đá mẹ không tác động đến quá trình phong hoá, cũng không cung cấp chất hữu cơ cho đất, ngăn chặn xói mòn, rửa trôi đất.

Nếu đất được hình thành từ các loại đá mẹ có tính chất chua như đá granit, đá thạch anh, … thì đất sẽ chua.

Nếu đất được hình thành trên các loại đá mẹ có tính kiềm như gabrô, đá badan, … thì đất mang tính kiềm.

- Khí hậu nóng, nhiệt độ cao, độ ẩm lớn, quá trình phong hoá diễn ra mạnh, tầng đất dày.

- Khí hậu lạnh, nhiệt độ thấp, quá trình phong hoá diễn ra chậm, tầng đất mỏng.

Căn cứ vào đặc điểm khí hậu (nhiệt đới ẩm gió mùa) và địa hình (chủ yếu là đồi núi), ta thấy loại đất chính được hình thành trên lãnh thổ Việt Nam là: đất feralit đỏ vàng.

Độ cao của địa hình tác động đến quá trình hình thành đất như sau: càng lên cao nhiệt độ không khí càng giảm, quá trình phong hóa diễn ra chậm, dẫn đến quá trình hình thành đất yếu. Vậy:

- Độ cao càng lớn, quá trình hình thành đất diễn ra càng nhanh (Sai)

- Những nơi có độ cao thấp quá trình hình thành đất diễn ra nhanh hơn những nơi có độ cao lớn (Đúng)

- Càng lên cao, các quá trình hình thành đất diễn ra càng chậm (Đúng)

- Đất feralit: hình thành chủ yếu ở miền nhiệt đới, trong điều kiện tích tụ Fe, Al nên đất có màu đỏ vàng.

- Đất thảo nguyên ôn đới: giàu mùn, có màu đen đặc trưng và là loại đất tốt nhất thế giới.

- Đất badan: được hình thành từ quá trình phong hoá đá badan, một loại đá macma được hình thành do quá trình phun trào lớp vật chất ở sâu trong lòng đất. Loại đất này có màu nâu đỏ hoặc nâu tím.

Đúng, vì đá mẹ là nhân tố tạo ra đất, có đá mẹ mới có đất. Tuy nhiên, nếu đá mẹ không chịu ảnh hưởng của các điều kiện khí hậu (nhiệt độ, lượng mưa), không bị phong hoá thì không thể trở thành đất.

Địa hình tác động chủ yếu đến sự phân phối nhiệt độ và độ ẩm theo độ cao, theo hướng sườn và sự tích tụ vật liệu phá huỷ theo độ dốc.

Địa hình không tác động đến sự phá huỷ đá và khoáng vật, không cung cấp chất hữu cơ cho đất.

Khí hậu ảnh hưởng gián tiếp đến:

- Địa hình: nước mưa chảy trên bề mặt dốc làm rửa trôi đất

- Đá mẹ: nhiệt độ chênh lệch làm cho các loại đá vỡ vụn, phong hoá nhanh và hình thành đất.

- Sinh vật: điều kiện khí hậu tốt, thực vật phong phú, giúp giữ đất, cung cấp chất dinh dưỡng cho đất 

Đặc điểm của lớp thổ nhưỡng ở các địa điểm :

- Vùng nhiệt đới ẩm: tầng đất rất dày, xuống sâu gần đá gốc.

- Vùng hoang mạc: tầng đất mỏng, nông, chủ yếu là cát

- Vùng ôn đới: tầng đất tương đối dày, đất màu mỡ

- Vùng cực: tầng đất rất mỏng, có nơi không hình thành đất.

Trong đá có ít nhiều lỗ hổng và khe nứt, nơi có thể lưu giữ nước và hơi nước. Khi nhiệt độ hạ thấp tới 00C, nước trong khe nứt hóa băng, thể tích của nó tăng thêm, tác động lên thành khe nứt những áp lực rất lớn. Vì vậy, sau mỗi lần nước trong khe nứt hóa băng, bản thân khe nứt lại giãn thêm một ít. Nếu hiện tượng đóng băng – tan băng xảy ra nhiều lần, khối đá sẽ bị vỡ thành những tảng và mảnh vụn. 

Tuy nhiên vùng cực có nhiệt độ thấp quanh năm, quá trình đóng băng xảy ra nhanh nhưng quá trình tan băng rất chậm, lớp băng tích tụ dày hàng năm khiến cho các nhân tố tự nhiên không ảnh hưởng được đến quá trình hình thành đất nên đất thường mỏng.

Đúng, vì các quá trình hình thành đất chịu tác động của các nhân tố đá mẹ, địa hình, khí hậu, sinh vật và thời gian. Trong đó, đá mẹ là nguồn gốc hình thành đất, quyết định tính chất vật lí, hoá học của đất; khí hậu, địa hình, sinh vật, thời gian liên quan đến các quá trình phong hoá, rửa trôi, phá huỷ đá, cung cấp chất hữu cơ cho đất.

Con người dựa vào tài nguyên đất, chỉ góp phần làm biến đổi chúng, theo một trong hai chiều hướng tốt hơn hoặc tệ đi.

- Các tác động tích cực đến đất là: trồng rừng, phủ xanh đất trống đồi núi trọc; cuốc, xới, cày, bừa đất thường xuyên; rắc phân chuồng, cho đất nghỉ, … những việc làm này nhằm bảo vệ hoặc cải tạo đất.

- Các tác động tiêu cực (ảnh hưởng xấu) đến đất là: trồng lúa nước nhiều vụ trên một năm; không bón phân, không cấp nước cho đất, …

Xahara là một vùng sa mạc nóng nhất thế giới, nhiệt độ trung bình năm rất cao, có quá trình phá huỷ đá diễn ra mạnh. Tuy nhiên, do nhiệt độ lớn, lượng mưa ít, thực vật và động vật sống trong đất gần như không tồn tại hoặc rất ít nên quá trình phong hoá diễn ra chậm. 

Quá trình phá huỷ đá do nhiệt độ không thể xuống sâu dưới lòng đất, chủ yếu ở mặt đất trên cùng nên tầng đất thường mỏng.

Với điều kiện khí hậu như vậy, đất đai ở đây thường không màu mỡ, không thích hợp làm nông nghiệp.

Khi nhiệt độ cao, đá bị nở ra vì nhiệt và rạn vứt đến khi vỡ vụn. Nhưng khi nhiệt độ thấp tới 0oC, hơi nước trong không khí bị đóng băng trong các khe nứt, thể tích của băng tăng lên làm cho các khe nứt rộng ra, làm cho đá bị phá huỷ.

Vậy khi nhiệt độ thấp tới 0oC có làm phá huỷ đá.