I. Tác giả
1. Tiểu sử
- Nguyễn Minh Châu (1930 - 1989), quê ở huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An.
- Năm 1945 ông tốt nghiệp trường Kỹ nghệ Huế.
- Năm 1950 ông gia nhập Quân đội và học trường Sĩ quan lục quân Trần Quốc Tuấn.
- Từ năm 1952 đến năm 1958 ông làm việc tại Sư đoàn 320.
- Năm 1962 ông công tác tại tạp chí Văn nghệ Quân đội.
- Năm 1972 ông là thành viên Hội nhà văn Việt Nam.
2. Sự nghiệp văn học
a. Phong cách nghệ thuật
Phong cách của ông là phong cách tự sự - triết lý đậm nét.
b. Tác phẩm chính
Các tác phẩm chính của ông là: Sau một buổi tập (1960); Cửa sông (1966), Dấu chân người lính (1972), Miền cháy (1977), Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983), Bến quê (1985), Phiên chợ Giáp (1989),…
3. Vị trí, tầm ảnh hưởng
- Cây bút văn xuôi tài năng của văn học Việt Nam hiện đại. Trước những năm tám mươi, ông sáng tác theo khuynh hướng sử thi thiên về trữ tình, lãng mạn. Sau đó, ông chuyển sang cảm hứng thế sự với những vấn đề đạo đức, triết lý nhân sinh.
- Là người mở đường tinh anh, cây bút tiên phong trong văn học thời kì đổi mới.
Sơ đồ tư duy - Tác giả Nguyễn Minh Châu
II. Tác phẩm
1. Tóm tắt
Nhận nhiệm vụ từ trưởng phòng, Phùng phải đi về miền Trung thực hiện bộ ảnh để chào đón năm mới. Đây cũng là địa điểm mà anh từng tham chiến trong thời gian chống Mỹ. Sau một tuần “phục kích” và phát hiện ra “cảnh đắt trời cho” Phùng quyết định chọn chủ đề cho bộ lịch đó là chiếc thuyền đánh cá trong một buổi sáng bình minh. Khi đã hoàn thành bộ ảnh, anh quay về thì chứng kiến cảnh tượng người đàn ông hàng chài to lớn đang đánh đập người phụ nữ. Đứa con tên Phác chạy ra can ngăn. Cứ thế cảnh tượng đó diễn ra liên tiếp, không thể chịu được, Phùng quyết định ngăn cản thì bị người đàn ông đánh bị thương. Ngay sau đó, chánh án Đẩu - bạn của Phùng mời người đàn bà hàng chài lên tòa án huyện để giải quyết. Tại đây Đẩu khuyên người đàn bà hàng chài bỏ người chồng vũ phu kia. Người đàn bà giải thích lý do vì sao chồng đánh và kể về người chồng của mình. Phùng và Đẩu hiểu ra rằng mặc cho bị ngược đãi về thể xác nhưng cả người đàn bà và những đứa con cần người đàn ông gánh vác trách nhiệm và nuôi sống gia đình. Phùng nhận ra nhìn nhận mọi việc đơn giản bằng vẻ ngoài không thôi thì chưa đủ.
2. Tìm hiểu chung
a. Xuất xứ và hoàn cảnh ra đời
- Truyện in đậm phong cách tự sự - triết lý của Nguyễn Minh Châu, rất tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác thứ hai.
- Truyện ngắn lúc đầu được in trong tập Bến quê (1985), sau được nhà văn lấy làm tên chung cho một tuyển tập truyện ngắn (in năm 1987).
b. Bố cục
Có nhiều cách chia, ta có thể chia làm 2 đoạn lớn:
- Đoạn 1: (Từ đầu đến “chiếc thuyền lới vó đã biến mất"): Hai phát hiện của người nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng.
- Đoạn 2: (Còn lại): Câu chuyện của người đàn bà làng chài.
3. Tìm hiểu chi tiết
a. Hai phát hiện lớn của Phùng
* Phát hiện ra vẻ đẹp nghệ thuật có một không hai, “cảnh đắt trời cho”
- Đó là một vẻ đẹp lãng mạn, đậm chất hội họa, hài hòa và toàn bích: “Trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu... tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lý của sự hoàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”.
- Tâm trạng của người nghệ sĩ: Xúc động tột độ và tận hưởng niềm hạnh phúc “bối rối, trái tim như có cái gì bóp thắt vào”
* Phát hiện về hiện thực cuộc sống đầy nghịch lý
- Hiện thực cuộc sống đầy nghịch lý, đối lập với phát hiện thứ nhất của Phùng
+ Vẻ đẹp ngoại cảnh tuyệt đỉnh ban đầu >< cảnh nghèo khổ, nheo nhóc, rách rưới, xấu xí của gia đình hàng chài.
+ Phát hiện cái đẹp chính là đạo đức trong phát hiện một >< cảnh chồng đánh vợ, bố con xô xát ở phát hiện hai.
+ Người đàn ông thô lỗ, tàn bạo “trút cơn giận như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người đàn bà…” >< người đàn bà cam chịu, nhẫn nhục “không kêu một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách chạy trốn”.
- Phản ứng, thái độ của nghệ sĩ Phùng
+ Kinh ngạc, trong mấy phút đầu "cứ đứng há mồm ra mà nhìn".
+ Vứt chiếc máy ảnh, chạy nhào tới định can thiệp giúp người đàn bà.
+ Ngơ ngác, bần thần khi chiếc thuyền cùng gia đình hàng chài đi mất.
b. Câu chuyện của người đàn bà hàng chài
- Câu chuyện của người đàn bà hàng chài
+ Bấp chấp bị chồng vũ phu đánh đập, hành hạ “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” và không bỏ chồng vì cần chồng gánh vác việc gia đình và vì thương con.
+ Kể lại cuộc đời thiệt thòi, đau khổ của mình: Xấu xí, không ai lấy. Chị có thai với anh hàng chài hiền lành, cục mịch. Cuộc sống gia đình khó khăn, thiếu thốn lại đông con, nghèo đói...
- Ý nghĩa câu chuyện của người đàn bà hàng chài:
+ Cuộc sống gia đình chị chính là hiện thực cuộc sống đầy khó khăn, khắc nghiệt chứ không đơn giản, thi vị, ngọt ngào như vẻ đẹp thuần túy mà phùng phát hiện.
+ Người đàn bà tưởng chừng cam chịu, yếu đuối và ngu dốt lại rất bản lĩnh, thấu hiểu lẽ đời và giàu đức hi sinh.
+ Không thể nhìn đời, nhìn người một cách đơn giản. Mà phải có cái nhìn đa diện, nhiều chiều, khám phá ra vẻ đẹp tiềm ẩn sau bề ngoài xù xì, thô nhám của cuộc sống.
c. Cảm nhận về các nhân vật trong truyện
* Nhân vật người đàn bà:
- Là đại diện vô danh cho những người phụ nữ lao động nghèo khổ.
- Cuộc đời nhiều thiệt thòi, bất hạnh, đau đớn cả về thể xác lẫn tinh thần.
- Vẻ đẹp khuất lấp sau bề ngoài xấu xí, nhẫn nhục: Tình yêu thương con, sự hi sinh cao cả, thấu hiểu người chồng, biết trân trọng hạnh phúc nhỏ nhoi,...
* Nhân vật người chồng vũ phu:
- Vừa là thủ phạm, vừa là nạn nhân của cuộc sống nghèo khổ.
- Là chỗ dựa về sức lực cho vợ con.
- Là minh chứng cho quy luật hoàn cảnh nảy sinh tính cách.
* Nhân vật chị em thằng Phác
- Là nạn nhân đáng thương của bi kịch gia đình: Nghèo đói và bạo lực.
- Yêu thương mẹ sâu sắc nhưng còn bồng bột: Đánh trả bố,...
* Nhân vật nghệ sĩ Phùng
- Là nghệ sĩ – chiến sĩ chân chính:
+ Có những phát hiện đắt giá, những rung động nhạy cảm của người nghệ sĩ trước cái đẹp.
+ Ghét bất công, ngang trái, can thiệp vào những chuyện bất bình.
- Vốn nhìn đời bằng con mắt đơn giản nhưng sau khi nói chuyện với người đàn bà đã rút ra bài học: phải có cái nhìn đa chiều đa diện để thấu hiểu đúng bản chất của cuộc sống, phải đặt nghệ thuật giữa cuộc đời.
d. Giá trị nội dung
- Khát vọng tìm kiếm, phát hiện, tôn vinh những vẻ đẹp tiềm ẩn của con người.
- Đề cao vẻ đẹp của một cốt cách nghệ sĩ mẫn cảm, đầy chiêm nghiệm lẽ đời để rút ra những triết lý nhân sinh sâu sắc, đặt ra những vấn đề có ý nghĩa với mọi thời, mọi người.
e. Giá trị nghệ thuật
- Nghệ thuật xây dựng cốt truyện độc đáo.
- Điểm nhìn là nhân vật Phùng (sự hóa thân của tác giả) nên cách kể truyện tự nhiên, khách quan, sinh động, chân thực nhưng cũng vô cùng sắc sảo, đồng thời thể hiện được tư tưởng của tác giả.
- Ngôn ngữ tự nhiên, sống động và phù hợp với đặc điểm tính cách nhân vật.
Sơ đồ tư duy - Chiếc thuyền ngoài xa
Nhận định
Một số nhận định về tác giả, tác phẩm
1. Nhà văn Nguyễn Khải: Nguyễn Minh Châu là người kế tục xuất sắc là một trong những bậc thầy của nền văn xuôi Việt Nam và cũng là người mở đường rực rỡ cho những cây bút trẻ tài năng sau này.
2. Nhà phê bình Nikolai Nikulin: Niềm tin vào tính bất khả chiến bại của cái đẹp tinh thần, cái thiện đã được khúc xạ ở chỗ, anh (Nguyễn Minh Châu) đã tắm rửa sạch sẽ các nhân vật của mình, họ giống như được bao bọc trong một bầu không khí vô trùng.
